یکی از شهرهای قدیمی و توریستی ایران، اصفهان است و توریست های بسیاری از سرتاسر دنیا به این شهر سفر می کنند. جاذبه های تاریخی این شهر از ارزش بالایی برخوردار هستند و تعداد آن ها بسیار زیادست. در اصفهان جاذبه های طبیعی نیز وجود دارند که یکی از آن ها، رودخانه زاینده رود است. بر روی این رودخانه مهم، چندین پل ساخته شده که پل خواجو اصفهان و سی و سه پل ارزش تاریخی دارند و از اهمیت بسیار بالایی برخوردارند. در این مطلب به تاریخچه پل خواجو یا زیباترین پل ایران می پردازیم. همچنین برای علاقمندان به معماری ایرانی نیز پلان پل خواجو را عنوان کرده ایم که امیدواریم مفید باشد.

معرفی

یکی از پل های ساخته شده بر روی رودخانه زاینده رود، پل خواجو اصفهان است. پل خواجو در سمت شرقی سی و سه پل قرار داشته که به عنوان سد و تنظیم کننده جریان آب بر روی رودخانه، توسط آبادانی ها در زمان شاه عباس دوم ساخته شده و در همان زمان این پل جز شاهکارهای معماری ایران محسوب می شد. در سال 1310 خورشیدی، زیباترین پل ایران به ثبت آثار ملی ایران رسید. در طول دوره های مختلف این پل ارزشمند نام های مختلفی داشته که یکی از این نام ها بابا رکن الدین است. در زمان ساخت این سازه، هدف بیشتر سد و بند بوده و بعد از ساخت جز زیباترین پل ها در دنیا شناخته شد. امروزه به خصوص شب ها، افرادی را در جای جای پل خواجو اصفهان خواهید دید که به آواز خواندن و نواختن موسیقی سنتی مشغول هستند و مردم دور تا دور آن ها ایستانده اند و از چنین فضایی لذت می برند.

تاریخچه پل خواجو

اولین پلان پل خواجو در دوره حکومت تیموری ها وجود داشته که در سال 1060، به دستور شاه عباس دوم به شکلی که امروزه دیده می شود، ساخته شد. بعد از تمام شدن ساخت پلان پل خواجو، شاه عباس دوم دستور گل ریزان بر روی پل را داد. در کتابی به نام عباس نامه، نوشته محمد طاهر وحید قزوینی در مورد تاریخچه پل خواجو و افتتاح آن این گونه نوشته شد: «آب رودخانه را به بالای پل سد نموده به طوریکه فواره حوض آن تقریباً سه گز می جست، سایبان های زرنگار از مبدأ تا منتهای پل بر سر پا بود و رشته های مفتول جهت آویختن فانوس و قنادیل به طرح های مختلف کشیده بودند و در هر مجلسی فرش های قالی کرمانی و قائنی افتاده و در هر حجره ای شاهد سنبل مو بر پای ایستاده و جوانان خطه ارم عباس آباد و سیمبران خوش آب و رنگ هندو و ارامنه شمشاد قامت گل رخسار مجلس را به صورت نگار گردانیده بودند و اعلی حضرت تا حین طلوع صبح عالمتاب در عبارت شرقی پل مزبور استراحت و امرا و مقربان و ملازمان هر یک در حجرات مختلف خود غنودند.» در مورد این سازه فوق العاده زیبا اشعاری نیز سروده شد که یکی از آن ها سروده محمد علی اصفهانی است: ندانم چون کنم تعریف آن پل/ کزو ایجاد شد راه توکل/ شکوه بحر اگر آنجا کشد سر/جهد مانند میمونی ز چنبر. امروزه در میانه پل خواجو اصفهان، بنایی به نام بیگربیکی دیده می شود که در همان زمان برای سکونت شاه و خانواده او به صورت موقت ساخته شد، در طاق های این بنا، به عنوان تزئین نقاشی بکار برده شده است. به گفته محمد طاهر وحید قزوینی پیرامون تاریخچه پل خواجو، برای تزئین هر کدام از طاق های این پل یکی از امرای محل مسئول بود. در میانه این سد، چند چشمه آب ساخته شد که آب را فواره ای به سمت بالا هدایت می کردند. در نوشته های جهانگرد اروپایی به نام تاورنیه پیرامون تاریخچه پل خواجو نیز گفته شده که در دو خیابان اطراف این پل، دو خانه بزرگ مربوط به شاه وجود دارد. در این نوشته آورده شده که بستر رودخانه زاینده رود، آنقدر زیبا است که چنین چیزی را در هیچ کجای دنیا ندیده است. این منطقه از رودخانه، سطح پائین تری دارد و به همین دلیل ساخت پل، جز اصلی ترین کارهایی بود که شاه عباس دوم باید در این شهر انجام می داد. دلیل دیگر ساخت زیباترین پل ایران این بود که گبرها در آن طرف رودخانه سکونت داشتند. برای آنکه این افراد از میان چهار باغ گذر نکنند، وجود چنین پلی الزامی بود. بعد از ساخت این پل، از آن به عنوان محل و عبور و مرور و همچنین مکانی برای تفریح مردم شهر استفاده شد. در دوران بیگلربیگی صدر اصفهانی بر روی این سازه، بالاخانه ای به همین نام ساخته شد که توسط ظل السلطان در سال 1310 هجری قمری تخریب شد. در کتیبه ای به خط کوفی که در قسمت راست و جنوبی پل قرار دارد، سال تعمیر و مرمت آن نوشته شده است. با توجه به این کتیبه، پلان پل خواجو در سال 1290 هجری و در زمان ناصرالدین شاه قاجار به دست نصرالله خان، مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت. در سال 1388 این پل مرمت شد، اما چنین کاری با انتقاد بسیاری از سوی باستان شناسان و محققان تاریخی رو به رو شد. با توجه به آنکه برخی از سنگ های پله ها به این بهانه که متعلق به دوران صفویه نیستند، از جا در آمدند و با سنگ های جدید جایگزین شدند، توجه بسیاری از کارشناسان را به این مسئله جلب کرد که ممکن است این سنگ ها مانند قبلی ها تحمل جریان را نداشته باشند. اقداماتی که برای مرمت این سازه انجام شد، در بسیاری از موارد اصولی و درست انجام نشد. در حین مرمت، زمانیکه در قسمت پایینی پل، خاکبرداری هایی انجام می شد، تخته سنگ های حجاری شده و سنگ قبرهای ارزشمندی پیدا شدند.

نام پل خواجو

برای یادبود و نشان دادن افتخار بزرگان و خواجه های دوران صفوی، نام این پل خواجو گذاشته شد. در واقع خواجو از کلمه خواجه گرفته شده است. از سوی دیگر این پل در نزدیکی محله خواجو قرار داشت. امروزه، زیباترین پل ایران به همین نام شناخته می شود. نام های دیگر این پل گبرها، تیموری، بابا رکن الدین، پل شاهی، حسن آباد و شیراز بود. در ادامه مطلب تاریخچه پل خواجو، دلیل هر یک از این نام ها ارائه می شود:

پل گبرها: با توجه به آنکه این پل برای عبور و مرور گبرها ساخته شد تا از میان چهار باغ گذر نکنند، به پل گبرها معروف شد.

پل تیموری: تیمور دستور ساخت اولیه این بنا را به حسن پاشا، دامادش می دهد و به همین دلیل، این پل به نام اولین کسی که بانی ساخت آن بود، معروف شد.

بابا رکن الدین: در زمان های قدیم، عارف معروفی به نام بابا رکن الدین در این منطقه زندگی می کرد. مقبره او در تخت فولاد و در نزدیکی جاده قدیمی شیراز قرار داشت. این آرامگاه برای مردم این منطقه از اهمیت بسیار بالایی برخوردار بود و به همین دلیل نام این پل را بابا رکن الدین گذاشتند.

پل شاهی: شاه عباس دوم دستور ساخت پلان پل خواجو را می دهد و به همین دلیل به نام پل شاهی معروف شد.

پل حسن آباد: در گذشته محله خواجو به نام حسن آباد شناخته می شد.

شیراز: به دلیل آنکه زیباترین پل ایران در نزدیکی جاده اصفهان-شیراز قرار داشت، نام آن را شیراز گذاشتند.

معماری و ساخت پل خواجو

پل خواجو اصفهان از جمله زیباترین بناها بوده که در دنیا چنین معماری کم نظیر است. همچنین کاشی کاری ها و جزئیات بکار رفته در آن باعث شده تا از دیگر پل های این رودخانه معروف تر شود. این سازه 4 طبقه از سنگ و آجر ساخته شده و سنگ های بکار برده شده در آن، هر کدام بیش از 2 متر طول دارند. عرض معبر پل خواجو 5.7 متر بوده که در اطراف آن 51 غرفه به اندازه های مختلف وجود دارند. در سقف و دیوارهای پل خواجو اصفهان فرورفتگی ها و پیش آمدگی هایی وجود دارند که با قرار دادن یک تخته بر روی آن ها، این پل همانند سد عمل می کند و تا حدودی آب بالا آمده و ذخیره می شود. در سمت شرقی پل دو سطح صاف سنگی دیده می شوند و در میانه این دو سطح و در کف رودخانه، فضای وسیع و سنگ فرش شده ای وجود دارد. در همین قسمت از پلان پل خواجو، دو مجسمه سنگی که شمایل شیر دارند، دیده می شوند که متاسفانه در سال های اخیر توسط افراد بی ملاحظه کمی مورد آسیب قرار گرفته اند. این دو مجسمه نماد سپاه بختیاری و محافظ اصفهان در دوران صفویه هستند. در قسمتی که دو سطح صاف ساخته شده و در دو طرف پل، 11 پله به سمت کف رودخانه قرار گرفته اند. پله هایی نیز در قسمت میانه پل دیده می شوند که شما را به سمت دو طبقه پائینی هدایت می کنند که این پله ها نیز در دو طرف پل قرار دارند. در میانه پل، اتاق ها و غرفه هایی وجود دارند که در آن ها از تزئینات صفوی استفاده شده و تا به امروز نیز از این تزئینات به خوبی محافظت شده است. یکی دیگر از اهمال کاری های صورت گرفته در پل خواجو اصفهان، عدم محافظت از خشت های هفت رنگی است که در کناره و قسمت پشتی پل بکار برده شده اند. در میانه ضلع شرقی و غربی پل، بنایی شامل چندین اتاق ساخته شده که این بنا به عنوان شاه نشین شناخته می شود. زمانیکه مسابقات قایقرانی و شنا در این قسمت از رودخانه برگزار می شد، بزرگان و پادشاهان در قسمت شاه نشین می نشستند و از دیدن این مسابقات لذت می بردند. در قسمت پایین پل 21 تالار وجود داشته که در میان این تالارها فضایی در نظر گرفته شده که البته بین هر کدام از این تالارها فاصله ای وجود دارد و به طور کاملا از یکدیگر جدا شدند. به طور کلی، پلان پل خواجو را به صورت یک فضای خطی می توان دانست که در آن فضاهایی با اندازه و شکل تقریبا یکسان تکرار شده اند. از ویژگی های به خصوص معماری این پل این است که اگر بر روی عرشه و در طبقه پایین، با زاویه 39 درجه نسبت به افق به طاق ها، دیوارها و نشینمنگاه ها نگاه کنید، شمعی می بینید که در اطراف اشک های آن نیز وجود دارند. اگر عکس های هوایی این منطقه را مشاهده کنید، این پل مانند یک عقاب است که بال های خود را باز کرده و در واقع شاه نشین سر عقاب و کنگره های هر طبقه به عنوان پرهای آن دیده می شوند. زیباترین پل ایران را می توان نقطه اوج و کمال پل سازی گذشته ایران دانست. سیستمی که برای تبدیل آن به سد بکار گرفته شده، در نوع خود بسیار پیشرفته و کاربردی است. امروزه بیش از هر چیزی خشک بودن رودخانه زاینده رود حامیان محیط زیست و اهالی اصفهان را نگران کرده که نبود آب در این بستر، حال و هوای گذشته را از این پل و دیگر مکان های اطراف زاینده رود گرفته است. امیدواریم هر چه زودتر زاینده رود همچون گذشته پرآب شود و حال و هوای قبل خود را بدست آورد.