قلعه دزک؛ مهم ترین پایگاه‌ بختیاری ها در زمان مشروطیت

قلعه‌ی دزک معروف به قلعه امیرمفخم بختیاری در۳۲ کیلومتری جنوب شرق شهرکرد و در روستای دزک از توابع شهرستان کیار قرار دارد. نام دزک برگرفته از نام روستایی است که قلعه در آن قرار گرفته است.

واژه دزک از دو بخش دز یا دژ و ک تصغیر تشکیل شده است. دژک در واقع به معنی دژ کوچک بوده و برای استفاده نظامی ساخته شده بود. این قلعه از لحاظ معماری یکی از تاریخی‌ترین و زیباترین قلعه‌های استان چهارمحال و بختیاری در نزدیکی شهرکرد است، زیرا این استان چندین قلعه دارد که همگی دارای قدمت تاریخی هستند. قلعه دزک از مهم ترین پایگاه‌ بختیاری‌ها در زمانمشروطیت و در زمان فتح تهران بود.

قلعه دزک در جنوب شرق روستای دزک قرار دارد. قلعه، عمارت و منزل مسکونی چندین نسل از ایلخانان بختیاری بوده است. این قلعه که در حال حاضر ۲۰/۵۰۷۶ مترمربع وسعت دارد در سال ۱۲۹۲۲ قمری توسط امیرمفخم بختیاری پسر امامقلی خان حاجی ایلخانی از خوانین بزرگ هفت لنگ بختیاری بنا شد. قلعه دزک ابتدا شامل اسکلت بنا و طبقه همکف بوده و قسمت‌های دیگر ساختمان که شامل عمارت و طبقه دوم و حیات خلوت  و تزیینات ساختمان است، به تدریج بر ساختمان افزوده و تکامل یافت.

امیر مفخم، نظامی و سیاست‌مدار ایرانی دوره قاجار بود. وی در مقاطع مختلف دارای مناصبی چون حکومت خوزستان، اصفهان، کردستان،کرمان، لرستان و کرمانشاهان بود. در دوره‌ای نمایندگی مجلس شورای ملی و در فاصله سال‌های ۱۲۹۶ و ۱۲۹۷ وزارت جنگ را در کابینه  صمصام‌السلطنه برعهده داشت. وی یکی از قدرتمندترین خوانین بختیاری در اوایل قرن اخیر است. در روزهایی که اکثر خوانین بختیاری، به مشروطه گرویده بودند، امیر مفخم، همچنان به محمدعلی‌شاه وفادار ماند. در آستانه فتح تهران، امیر مفخم فرماندهی کل قشون دولتی طرفدار محمدعلی شاه را بر عهده داشت، اما خیلی زود به اردوی مشروطه خواهان پیوست و در جنگ با ارشدالدوله و سالارالدوله، از فرمانده‌های قوای مشروطه به‌حساب می‌آمد. وی قریب پنجاه سال، گاه در کسوت نظامی، گاه مقام والی‌گری و وکالت مجلس شورای ملی و گاهی در مقام وزارت، در صحنه سیاسی ایران حاضر بود و یکی از مهره‌های تأثیرگذار در تاریخ معاصر به‌ شمار می‌رفت.

این بنای تاریخی که شامل دو طبقه است، اگر چه در ابتدا به قصد یک قلعه با استحکامات نظامی ساخته شد، اما بعدها با تزییناتی که در آن صورت گرفت و طراحی که در داخل اتاق‌ها انجام شد، در داخل کاملا شکل کاخ به خود گرفت. بنابراین به  نوعی می‌توان آن را کاخ قلعه نامید. طبقه اول قلعه دارای یک هشتی ورودی در وسط است که از دو طرف به محوطه بزرگ قلعه منتهی می‌شود. در دو طرف هشتی چهار ایوان است که دو تا از ایوان‌ها رو به شمال و دوتای دیگر به طرف جنوب قرار گرفته‌اند. در ایوان‌های ورودی و شمالی طبقه اول، ستون‌های گچ‌بری شده‌ای  دیده می‌شود، که با نقوش حصیری شکل، بر روی تیرهای چوبی ساخته شده‌اند.

طبقه دوم قلعه که از ایوان‌های شمالی دو طرف هشتی به آن وارد می‌شوند، ابتدا از راه‌پله‌ها وارد محوطه بزرگ به نام حوضخانه می‌شود. اتاق‌های طبقه دوم دارای دو ايوان مجزا از هم در شمال و سه ايوان متصل به هم سراسری در جنوب است كه دو اتاق سه دری در ايوان‌های شمالی باز و دو اتاق سه دری قرينه در ايوان سراسری جنوب باز می‌شود و در وسط اطاق‌های سه دری جنوبی، سالن بزرگ پنج دری موسوم به ديوانخانه يا سفره‌خانه قرار دارد. اتاق آيينه در جوار آن قرار گرفته است. دو اتاقک به نام گوشواره در دو طرف اتاق آيينه است. بنای قلعه با توجه به آب و هوای منطقه، مشرف به بیشه‌های منتهی به کوهستان و به سمت قبله بنا شده است. به این شکل اتاق‌های طبقه اول ساختمان از نور و  گرمای مناسب در فصول سرد برخوردار و در فصول گرم کاملا خنک هستند.

تالار سفره خانه

تالار سفره‌خانه یکی از بخش‌های مهم قلعه است. سفره‌خانه دارای تزیینات گچ‌بری به‌خصوص رنگ اندازی و قاب کتیبه‌های تسمه‌دار است. سفره‌خانه یک تخته فرش پنجاه متری است، این فرش که گفته شده حدود نود سال قدمت داشت، از با ارزش‌ترین و ممتازترین فرش‌های  بختیاری از نظر بافت و نقشه بوده است. حاشیه بالایی دیوارهای تالار و اطراف درهای اصلی و ورودی، دارای گچ‌بری‌های قالبی است. نقاشی‌هایی اسطوره‌ای از فرشته، شیر و شکار و فرهاد کوهکن با الهام از داستان‌های هفت پیکر نظامی در این تالار دیده می‌شود.

همچنین گچ‌بری‌ها نیز از گل و بوته در حاشیه‌های بزرگ و کوچک آن قرار دارد. تصویر زیر نشان‌دهنده گچ‌بری‌های بالای درهای سفره خانه است که از نزدیک گرفته شده است. نقاشی‌های شیر و فرشته و نقاشی‌های صحنه شکار روی گچ‌بری‌ها در تصویر زیر آمده است.

قسمت بالای تصویر زیر سر شیرها در نقاشی‌های گچ‌بری دیده می‌شود. معمولا در فرهنگ بختیاری شیر به عنوان نماد قدرت مورد استفاده قرار  می‌گیرد. در دو طرف سر شیرها نیز نقاشی‌هایی از فرشته‌ها دیده می‌شود که به نظر می‌رسد برگرفته از شیوه‌های نقاشی اروپایی است. در وسط تصویر نیز نقاشی‌های گل و بوته به صورت حاشیه‌بندی در قاب‌هایی در زیر نقاشی شیرها کشیده شده است. در قسمت زیر قاب‌ها نیز صحنه‌های شکار نقاشی شده است.

سقف بنا از چوب تشکیل شده و دارای در و پنجره‌های سیم کوبی است. درهای طاق‌ها برای هر ورودی به‌صورت تو در تو نصب شده و همه از  نوع مفتول کش بر چوب گردو است. دستگیره‌های درها دو زبانه و دارای ظرافت خاصی هستند. بنا از لحاظ حجاری نیز قابل توجه است. سنگتراشی ها بیشتر در دیواره حوض آبگیر و آب‌نماها و سر فواره‌ها و سرستون‌ها و همچنین زیرستون‌ها قرار گرفته که گفته شده زیر نظر استاد پهلوان-سنگتراش معروف-انجام شده است.

اتاق آیینه

در کنار سفره خانه اتاقی به نام آیینه وجود دارد که به آن تالار آیینه می‌گویند. اتاق آیینه درواقع یکی از هشت اتاق بازمانده اصیل از این نوع در منطقه است. این تالار از بخش‌های ممتاز و ویژه قلعه است. سقف و دیوارهای تالار به‌صورتی باشکوه با آیینه تزیین شده است. این اتاق به سبک اروپایی ساخته شده و به آیینه‌های قصرهای اروپایی شباهت دارند.

تالار آیینه دارای نقاشی هایی به صورت شیشه نقاشی است که نمای سه بعدی دارند. موضوع نقاشی‌ها عموما تصاویری از سوارکاری، قصرها و ابنیه سلطنتی با طرح‌های اروپایی، گل و مرغ نمای و نمای خارجی خود بنا هستند. در اتاق آیینه عکس‌های برخی از خوانین بختیاری به صورت  قاب‌شده نصب شده است. گفته شده که کار آینه‌کاری بنا از اساتید برجسته اصفهان نظیر استاد خواجویی بهره برده است. در دیوارهای شرق و غرب سفره خانه چهار عدد قاب آیینه طراحی شده که گویا در دوره‌های بعد به تالار اضافه شده‌اند.

در قسمت شمال این بنا ساختمان اندرونی وجود داشت که به‌طور کامل از بین رفته است. از مجموع چهار برج این بنا دو برج باقی مانده است.  پی‌ها و دیوارهای اصلی بنا برای به حداقل رساندن تبادل حرارتی، کاملا قطور ساخته شده و با پوششی از آجر در نمای بیرونی و اندود کاهگل، در نمای خارجی با لایه‌ای از گچ، سفید کاری شده‌اند.

این بنا دارای چهار برج مخروطی‌شکل بدون کاربری نظامی است که دو برج قسمت جنوبی سالم و دو برج قسمت شمالی نیمه مخروبه و بیشتر برای القاء شکوه و ابهت ساخته شده و به عنوان انبار و زندان استفاده می‌شد. در این قلعه، در پوشش آجر خارجی با هنر «آجر چینی» و تلفیق  آن با کاشی‌کاری‌های لعابی هندسی، نقش‌های زیبایی تشکیل شده است. تلفیق آجر کاشی با طرح‌های مختلف در کتیبه‌ها به‌کار رفته است. به این شکل دو کتیبه بزرگ و متقارن محله پاگرد راه‌پله‌های داخل محوطه دارای ارزش هنری بسیار است.

قرینه بنایی از قلعه که هم‌اکنون موجود است، در جنوب حیاط داخلی قسمت شاه‌نشین و نیز در جنب آن ابنیه‌های الحاقی دیگری وجود داشته که به دلیل عوامل تخریبی مختلف، به جز صفه و بخاری‌های تزئینی آن بنا چیزی باقی نمانده است. در میانه حیاط شمالی که درختان بسیاری دارد، حوض سنگی بزرگی، با طرح ایرانی چند ضلعی ساخته شده است. گفته شده آب این حوض از چشمه‌های موجود در ارتفاعات روستا تامین  می‌شده و به‌وسیله تنبوشه به حوض کوچکی در جلوی همین حیاط آورده و سپس به آب‌نمای اصلی حوض منتقل می‌شد. در میانه دیواره شمالی حیاط، مشرف به حوض بزرگ، کاشی‌های کوچک رنگی وجود دارد. این کاشی‌ها در کنار هم نقوش هندسی لوزی، مربع و بیضی را به وجود آورده‌اند. در وسط کاشی‌ها، کاشی آبی رنگی قرار دارد که بر روی آن نوشته شده سنه ۱۳۲۵ هجری قمری مبارک باد. گفته شده این تاریخ مربوط به اتمام تزیین بنا بوده و ممکن است به حوادث مشروطه مرتبط باشد.

امیرمفخم از مجموعه کتاب‌هایی که داشت کتابخانه‌ای در قلعه دزک ایجاد کرده بود. علی اکبر دهخدا در هنگام جنگ جهانی اول که تحت تعقیب قرار گرفته بود، مدتی را در شهرکرد و در قلعه دزک سپری کرد. وی حدود شش ماه در يكی از اتاق‌های طبقه دوم قلعه دزک موسوم به سه دری كه در شمال غربی سر در قلعه قرار داشت و ايوان جلو آن مشرف به حياط درونی قلعه بود زندگی می‌‌کرد و اتاق كوچكی كه بين اتاق آيينه و  سه دری مذكور بنام گوشواره موجود بود، جهت استراحت و محل اثاثيه او در نظر گرفته شده بود. وی در نوشتن لغت‌نامه خود از کتابخانه امیرمفخم بهره برد.

علاوه بر دهخدا اندیشمندان، شعرا و فرهنگ دوستان و برخی مردان سیاست ایران در عصر معاصر نیز مدتی در قلعه دزک سپری کردند. از جمله  می‌توان به فرخی یزدی اشاره کرد در قلعه، منظومه‌ای با نام سردار جنگ برای نصیر خان سرود. همچنین دکتر محمد مصدق در زمان کودتای سیاه، مدتی را در قلعه دزک سپری کرد. وحیدی دستگردی از آزادی‌خواهان و روزنامه‌نگاران آن عصر نیز مدتی را در قلعه دزک به سر برده است. همچنین عکسی در قلعه از ملک‌الشعرای بهار به همراه اهل ادب موجود است که نشان می‌دهد ملک‌الشعرای بهار آزادی‌خواه عصر نیز مدتی را در قلعه دزک مهمان امیرمفخم بوده است. علاوه بر حضور چهره‌های مهم ملی، نویسندگان و سفرنامه‌نویسان خارجی همچون بیشوپ، راولینسون و رنه دالمانی نیز در این قلعه حضور یافته‌اند.

این قلعه امروزه به منظور استفاده بهتر از فضای موجود در کاخ قلعه دزک، موزه پوشاک در طبقه دوم و موزه سنگ استان چهارمحال و بختیاری در حیاط کناری این مجموعه تاریخی فرهنگی راه‌اندازی شده است. در بخش موزه سنگ، سنگ‌هایی از دوره صفویه تا قاجار به نمایش گذاشته  شده است. همچنین در این موزه، تصاویری از نمونه‌های پوشاک بختیاری‌ها در قدیم نیز به نمایش گذاشته شده است.